W Polsce stwierdzono obecność 16 gatunków karaczanów, z których tylko dwa spotykane są powszechnie. Pomimo tego ich skuteczne zwalczanie wymaga zastosowania profesjonalnych metod. W tym artykule przedstawiamy gatunki karaczanów występujących w naszym kraju oraz domowe i specjalistyczne sposoby na ich eliminację.
Gatunki karaczanów występujące w Polsce
Wśród gatunków karaczanów, które występują w Polsce, siedem zasiedla środowiska naturalne. Dwa (karaczan prusak – Blattella germanica oraz karaczan wschodni – Blatta orientalis) mogą swobodnie rozmnażać się w budynkach mieszkalnych, obiektach gastronomicznych i przemysłowych. Są to tzw. gatunki synantropijne zdolne do niekontrolowanego rozprzestrzeniania się i spotykane najczęściej.
Pozostałe 7 gatunków karaczanów odkrytych w Polsce, to owady z cieplejszych stref klimatycznych, które nie mogą przetrwać na zewnątrz w naszym klimacie, ale mogą rozwijać się w cieplarniach, szklarniach i innych ogrzewanych budynkach.
Zestawienie charakterystycznych wszystkich gatunków karaczanów występujących w Polsce prezentujemy w poniższej tabeli.
| Gatunek | Długość ciała | Barwa i cechy charakterystyczne | Środowisko występowania |
| Gatunki występujące w środowiskach naturalnych (7 gatunków): | |||
| Zadomka żółtoskrzydła (Ectobius erythronotus) | ok. 10 mm | Żółtawe skrzydła, smukłe ciało | Lasy, zarośla |
| Zadomka polna (Ectobius lapponicus) | ok. 10 mm | Jasnobrązowa barwa z ciemniejszymi plamami | Łąki, pola |
| Zadomka leśna (Ectobius sylvestris) | do 12 mm | Brązowa barwa, jasne obrzeżenie przedplecza | Lasy liściaste i mieszane |
| Zadomka górska (Ectobius montanus) | ok. 10 mm | Brązowe ubarwienie, preferuje chłodniejsze obszary | Tereny górskie, obrzeża lasów |
| Zadomka (Ectobius lucidus) | ok. 11 mm | Błyszczące ciało, brązowe ubarwienie | Suche, nasłonecznione stanowiska (skraje lasów, polany) |
| Zadomka (Ectobius pallidus) | do 9 mm | Jasnobrązowa barwa | Tereny trawiaste, wrzosowiska |
| Bezżyłka plamista (Phyllodromica maculata) | 6,5–7,4 mm | Ciemnobrązowe, błyszczące ciało, jasne obrzeżenie | Środowiska naturalne |
| Gatunki synantropijne zdolne do niekontrolowanego rozprzestrzeniania się (2 gatunki): | |||
| Karaczan prusak (Blattella germanica) | 10–15 mm | Jasnobrązowa barwa, dwa ciemne paski na przedpleczu | Kuchnie, łazienki, miejsca wilgotne i ciepłe |
| Karaczan wschodni (Blatta orientalis) | 20–24 mm | Ciemnobrązowe lub czarne ciało | Piwnice, studzienki ściekowe, kanały |
| Gatunki synantropijne bytujące głównie w cieplarniach (7 gatunków): | |||
| Karaczan zielony (Panchlora nivea) | do 24 mm | Zielone ubarwienie | Cieplarnie, ogrody botaniczne |
| Panchlora exoleta (Panchlora exoleta) | do 20 mm | Podobny do karaczana zielonego | Cieplarnie |
| Karaczan surinamski (Pycnoscelus surinamensis) | do 18 mm | Ciemnobrązowa barwa | Cieplarnie |
| Przybyszka amerykańska (Periplaneta americana) | do 40 mm | Czerwonobrązowe ciało, duże skrzydła | Ogrzewane budynki, cieplarnie |
| Przybyszka australijska (Periplaneta australasiae) | do 30 mm | Podobna do przybyszki amerykańskiej, ale mniejsza | Cieplarnie, ogrzewane budynki |
| Karaczan brazylijski (Blaberus discoidalis) | do 40 mm | Ciemnobrązowe ciało, skrzydła z jasnymi plamami | Ogrzewane terraria i cieplarnie |
| Karaczan olbrzymi (Blaberus giganteus) | do 90 mm | Największy z karaczanów, masywne ciało, brązowe ubarwienie | Egzotaria, ogrzewane hodowle |
Tabela 1. Gatunki karaczanów Polsce.
Szkodliwość karaczanów, czyli dlaczego należy zwalczać te owady?
Karaczany stanowią poważne zagrożenia dla zdrowia ludzi. Na ich ciałach odkryto około 80 różnych patogenów w tym bakterie z rodzaju Salmonella, prątki gruźlicy oraz bakterie Vibiro cholerae, wywołującą chorobę zwaną potocznie cholera. Przenoszą także pasożyta, wywołującego odzwierzęcą chorobę toksoplazmozę, która w okresie ciąży kobiety może zagrażać płodowi. Insekty te roznoszą również alergeny.
Dodatkowo karaczany zanieczyszczają żywność bakteriami oraz odchodami, przez co skażone produkty należy zutylizować, a to prowadzi do strat finansowych. W obiektach gastronomicznych oraz hotelarskich obecność tych insektów zwykle skutkuje problemami wizerunkowymi, gdy zniesmaczony gość upubliczni swoje “odkrycie”. Często prowadzi to również do kontroli Sanepidu, co w ekstremalnej sytuacji może nawet skutkować zamknięciem lokalu.
Domowe metody zwalczania karaczanów
Ludzkość zwalcza karaczany od setek, jeśli nie tysięcy lat. Pomimo tego insekty te wcale nie są na skraju wymierania. Winę za to w pewnym sensie ponosi powszechne stosowanie amatorskich metod neutralizacji tych owadów, których skuteczność jest znikoma. Poniżej opisujemy dwie najpopularniejsze z nich.
Naturalne repelenty na karaczany
Olejki eteryczne (np. mięta pieprzowa, lawenda) mają wykazywać właściwości odstraszające karaczany. Problem w tym, że aplikacja tych naturalnych repelentów nie skłoni insektów do opuszczenia terytorium, na którym znalazły pożywienie i schronienie, a trwałość tych substancji jest mocno ograniczona.
Pułapki domowej roboty
Przyjmują różne formy, z których popularna jest mieszanka cukru z kwasem borowym w charakterze wabiącej trutki. Próżno jednak oczekiwać, że za pomocą tego rodzaju pułapek uda się wytępić całą kolonię, która może liczyć nawet kilkaset osobników.
Oprócz powyższych sposobów często poleca się także mieszanki innych substancji, które mają wykazywać działanie odstraszające lub toksyczne. Wspólnymi ograniczeniami wszystkich domowych metod zwalczania karaczanów są:
- krótkotrwała skuteczność,
- ryzyko dla domowników i zwierząt domowych (w przypadku powszechnego dostępu do trutki),
- za mały potencjał rażenia, uniemożliwiający zwalczenie dużej infestacji.
Profesjonalne metody zwalczania karaczanów
Z powodów przedstawionych w poprzednim akapicie do skutecznego zwalczania karaczanów poleca się profesjonalne metody, zwłaszcza zamgławianie ULV oraz żelowanie. Pierwsza z nich polega na aplikacji w pomieszczeniu mgły z drobnych cząsteczek, zawierających specjalistyczny insektycyd. Mgła osiada na wszystkich powierzchniach i wysycha, tworząc kapsułki z zamkniętym wewnątrz środkiem owadobójczym. Podczas żerowania karaczany rozrywają kapsułki, przez co dochodzi do porażenia ich insektycydem o działaniu kontaktowo-pokarmowym.
Zamgławianie ULV jest wyjątkowo skuteczne nawet przy dużych infestacjach i umożliwia aplikację mikrokapsułek także w trudno dostępnych przestrzeniach. Metodę tą stosuje się głównie w większych obiektach przemysłowych i gastronomicznych.
Alternatywą jest metoda żelowa, polegająca na rozmieszczeniu miniaturowych porcji brązowego lub białego i bezwonnego żelu owadobójczego. Punkty żelowe umieszcza się w miejscach, w których ryzyko wystąpienia insektów jest największe, czyli wzdłuż listw przypodłogowych, w szafkach kuchennych, za urządzeniami AGD.
Żel wabi insekty w promieniu kilkunastu centymetrów. Karaczany chętnie go spożywają, a następnie przenoszą truciznę do swojego gniazda. Tam przez zjawisko kanibalizmu oraz koprofagii (spożywanie odchodów) insektycyd rozprzestrzenia się na całą populację, co prowadzi do jej całkowitej likwidacji. Żelowanie umożliwia więc osiągnięcie efektu kaskadowego, a przy tym aplikacja punktów żelowych jest szybka i może być przeprowadzona również w obecności domowników.